Συγγραφέας: Μιχάλης Κατσικαρέλης, Ιστορικός
Οι Ρωσικές επιδιώξεις
Στις αρχές της δεκαετίας του 1850, η συνεχής εξασθένηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και η μη ευόδωση των «Τανζιμάτ», μιας σειράς διοικητικών και δημοσιονομικών της μέτρων, έδωσαν την δυνατότητα στην Ρωσία να επεμβαίνει στα εσωτερικά της. Η επέμβαση αυτή επιτυγχάνονταν είτε μέσω των Ορθόδοξων Εκκλησιών που υπάγονταν όμως στην Πύλη, είτε μέσω της ανάπτυξης του ρωσικού εμπορίου στην Μαύρη θάλασσα[1] με απώτερο σκοπό της την εδαφική συρρίκνωση των οθωμανικών εδαφών υπέρ της Ρωσίας και ιδιαιτέρως τον έλεγχο των Στενών.
Οι επεμβάσεις αυτές πήραν την μορφή ρωσικού τελεσιγράφου τον Φεβρουάριο του 1853, όταν η ρωσική αντιπροσωπεία που στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη απαίτησε από τον Οθωμανό Σουλτάνο Αβδούλ Μετζίτ Α΄(1823-1861) την διασφάλιση προνομίων των ορθόδοξων μοναχών σε ιερά προσκυνήματα στους Αγίους Τόπους έναντι των Καθολικών.[2] Επιπλέον ζητήθηκε η ανανέωση του δικαιώματος της Ρωσίας να προστατεύει τους Ορθόδοξους υπηκόους του Σουλτάνου, δικαίωμα που προβλέπονταν στην Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή(1774). Με την άρνηση του Σουλτάνου η Ρωσία προέλασε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες οι οποίες ήταν φόρου υποτελείς στον Σουλτάνο, τον Ιούλιο καταλαμβάνοντάς τις τον Ιούλιο του 1853.
Οι Αγγλογάλλοι στο πλευρό της Πύλης
Στις πάγιες στρατηγικές επιδιώξεις της Μ. Βρετανίας ήταν η προάσπιση της εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Άλλωστε με τις συμβάσεις του Ιουλίου του 1841 δεν επιτρέπονταν σε ευρωπαϊκούς πολεμικούς στόλους να διαπλέουν τα Στενά του Βοσπόρου εν καιρώ ειρήνης. Οι συμβάσεις αυτές ήταν μέρος της εξωτερικής πολιτικής της Μ. Βρετανίας, η οποία ήθελε τον περιορισμό της Ρωσίας στην Μαύρη Θάλασσα μέσω της Βαλκανικής και των Στενών[3] θωρακίζοντας τα βρετανικά οικονομικά συμφέροντα στην Μεσόγειο και την Μέση Ανατολή αποδυναμώνοντας παράλληλα τις ρωσικές επιδιώξεις για έλεγχο των εμπορικών οδών προς την Περσία και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της Μ.Ασίας. Αρωγός της στην επιδίωξη αυτή, τέθηκε η Γαλλία του Ναπολέοντος Γ΄(1808-1873), ανιψιού του Ναπολέοντος Βοναπάρτη, ο οποίος ήθελε να συσφίξει τις διπλωματικές σχέσεις της χώρας του με την Μ. Βρετανία αλλά και να αναθεωρηθούν ορισμένες δυσμενείς συνθήκες του 1815 για το γαλλικό κράτος.
Παρά τις διεθνείς πυρετώδεις διαβουλεύσεις προς αποφυγή πολέμου στις οποίες συμμετείχαν και η Αυστρία με την Πρωσία, ο Σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ Α΄ βέβαιος για την υποστήριξη της Μ. Βρετανίας και Γαλλίας κήρυξε τον πόλεμο στην Ρωσία στις 4 Οκτωβρίου του 1853 ξεκινώντας τον «Κριμαϊκό Πόλεμο». Όμως η εκμηδένιση[4] του οθωμανικού στόλου στην Σινώπη την 30η Νοεμβρίου από τον ρωσικό της Μαύρης Θάλασσας, ανάγκασε την Μ. Βρετανία και την Γαλλία να κηρύξουν τον πόλεμο με την σειρά τους στην Ρωσία τον Μάρτιο του 1854, ενώ υπό την κάλυψη των πολεμικών τους στόλων αποβιβάστηκε κοινό εκστρατευτικό σώμα τον Σεπτέμβριο του 1854 στην Κριμαία, πολιορκώντας την ρωσική Σεβαστούπολη.
Οι πολύμηνες αμφίρροπες συγκρούσεις στην Κριμαία κατέστησαν εμφανές στους Αγγλογάλλους ότι μόνο με ενίσχυση από άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις θα ήταν εφικτή η νίκη. Με την είσοδο του ιταλικού Βασιλείου του Πεδεμοντίου στον πόλεμο στα τέλη Ιανουαρίου του 1855 και την ακόλουθη αποστολή δεκαπέντε χιλιάδων ανδρών του στην Κριμαία στο πλευρό των Αγγλογάλλων αλλά και με την συμπαράταξη της Αυστρίας στην ίδια Συμμαχία τον Δεκέμβριο του 1855, ο Τσάρος Αλέξανδρος ο Β΄(1855-1881) αναγκάστηκε να συρθεί στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων τον Ιανουάριο του 1856.
Η Συνθήκη του Παρισιού
Στις 25 Φεβρουαρίου 1856, συνήλθε στο Παρίσι συνέδριο για τον τερματισμό του Κριμαϊκού Πολέμου το οποίο έληξε τον Απρίλιο. Κατάληξή του ήταν η Συνθήκη του Παρισιού αποτελούμενη από τριαντατέσσερα άρθρα, ορισμένα από τα οποία ήταν ιδιαιτέρως σημαντικά για την ιστορία του Διεθνούς Δικαίου. Μέσα από τα άρθρα αυτά οι Μεγάλες Δυνάμεις που συμμετείχαν στο πλευρό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αναλάμβαναν την υποχρέωση του σεβασμού και της ακεραιότητας της. Αντ’ αυτού η Πύλη έθεσε σε εφαρμογή το φιρμάνι «Χάτι Χουμαγιούν», ένα πρόγραμμα διοικητικών μεταρρυθμίσεων για πλήρη ισονομία των υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που αφορούσε κάθε φυλή και θρήσκευμα στα εδάφη της. Παράλληλα, αποκλείονταν οι επεμβάσεις στα εσωτερικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ανεξαρτήτως προβλημάτων χριστιανικής χροιάς που πιθανώς θα προέκυπταν.
Όσον αφορά την Μαύρη Θάλασσα, προβλεπόταν η «ουδετεροποίηση» της. Με άλλα λόγια τα δύο κράτη που οι ακτές τους βρεχόντουσαν από αυτήν, η Ρωσία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, δεν είχαν το δικαίωμα να διατηρούν πολεμικούς στόλους και ναυστάθμους, ενώ η Μαύρη Θάλασσα θα ήταν κλειστή, ουσιαστικά αποστρατικοποιημένη, από τότε και στο εξής για τα πολεμικά πλοία ξένων κρατών.[5] Η είσοδος στα Δαρδανέλλια και τον Βόσπορο θα παρέμενε κλειστή σε πολεμικά πλοία ξένων κρατών, στην περίπτωση κατά την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν βρισκόνταν σε εμπόλεμη κατάσταση.
Ιδιαίτερης βαρύτητας ήταν και οι αποφάσεις για την ελεύθερη ναυσιπλοΐα στον Δούναβη που θα ρυθμίζονταν με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή του Δουνάβεως αλλά και της Επιτροπής των Παρόχθιων Κρατών, δύο πρώιμων διακρατικών οργανισμών. Η συνθήκη προέβλεπε μάλιστα και την θέσπιση της διαμεσολάβησης ως μέθοδο «διευθέτησης των διεθνών διαφορών»[6] ενώ οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες της Βλαχίας και της Μολδαβίας περιήλθαν υπό την υψηλή κυριαρχία της Πύλης.
Η Ναυτική Δήλωση της 16ης Απριλίου 1856
Οι Πληρεξούσιοι των Μεγάλων Δυνάμεων θεώρησαν σημαντικό στα πλαίσια της Συνθήκης να θεσπίσουν και κοινώς αποδεκτούς κανόνες ναυτικού δικαίου που έως τότε ήταν κατά τόπους εθιμικό, αποτελώντας αντικείμενο τεράστιων διαφωνιών. Προέβησαν λοιπόν στην Ναυτική Δήλωση της 16ης Απριλίου του 1856, υπό την μορφή συμφωνημένης Διακήρυξης, επιδιώκοντας να εισάγουν κάποιες σταθερές αρχές στις διεθνείς σχέσεις όσον αφορά τον κατά θάλασσα πόλεμο.[7]
Σύμφωνα με την Δήλωση αυτή τα Διπλώματα Καταδρομής σε ιδιώτες που δρουν με εξοπλισμένα εμπορικά θα ήταν πλέον απαγορευμένα. Η δε ουδέτερη σημαία θα κάλυπτε πλέον τα εμπορεύματα του εχθρού, εξαιρουμένων αυτών που θα ήταν αντικείμενο λαθρεμπορίου. Η κατάσχεση του ουδέτερου φορτίου σε εχθρικό πλοίο θα απαγορεύονταν επίσης, ενώ πλέον ορίζονταν και ο χαρακτήρας της έννοιας του ναυτικού αποκλεισμού. Ο ναυτικός αποκλεισμός για να είναι δεσμευτικός για την δημιουργία έννομων αποτελεσμάτων, έπρεπε να είναι αποτελεσματικός, δηλαδή να διατηρείται από μια δύναμη πραγματικά ικανή να εμποδίσει την πρόσβαση στην ακτή του εχθρού.[8] Η διακήρυξη αυτή δέσμευε με τον τρόπο αυτόν τα κράτη που τήν υπέγραψαν, να μην χρησιμοποιούν ιδιώτες σε ρόλο κουρσάρου, σε μια εποχή μάλιστα που πολλά κράτη τους θεωρούσαν ούτως ή άλλως πειρατές, οι οποίοι απειλούσαν τις διηπειρωτικές επικοινωνίες και διαφορές.
Αξίζει να αναφερθεί το μέγεθος της δυναμικής που απέκτησε ο «θεσμός» των Διεθνών Επιτροπών αφού δύο από τις τελευταίες θα ήταν υπεύθυνες για την αστυνόμευση της ελεύθερης ναυσιπλοΐας του Δούναβη, εξέλιξη που αποτελούσε απόρροια του Κριμαϊκού Πολέμου.[9]Την διακήρυξη αυτή υπέγραψαν τα αμέσως επόμενα χρόνια 55 συνολικά κράτη ανάμεσά τους ευρωπαϊκά και μη όπως η Μ. Βρετανία, η Γαλλία, η Ρωσία, η Αυστρία, η Πρωσία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Ελλάδα αλλά και η Βραζιλία, η Αϊτή, η Γουατεμάλα και άλλα. Δημιουργήθηκε με αυτόν τον τρόπο σε περίοδο ειρήνης, ένα πρώτο corpus καθιερωμένων κανόνων ναυτικού δικαίου μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης δεσμεύοντας τα συμβαλλόμενα μέρη σε αυτούς, αντιπροσωπεύοντας ένα πολύπλοκο και πολυεπίπεδο εγχείρημα κωδικοποίησης κανόνων που θα ίσχυαν σε περίπτωση πολέμου.
Η αξιομνημόνευτη προσπάθεια των πληρεξουσίων όσον αφορά την Διακήρυξη για την εν καιρώ διεθνή αναγνώριση της, μπορεί να συνοψισθεί στις εξής γραμμές που αποτέλεσαν κομμάτι της:
«Οι κυβερνήσεις των κάτωθι υπογεγραμμένων πληρεξουσίων αναλαμβάνουν να φέρουν την παρούσα Διακήρυξη εις γνώση των κρατών που δεν πήραν μέρος στο Συνέδριο των Παρισίων και να τους καλέσουν να προσχωρήσουν σε αυτήν. Πεπεισμένοι ότι οι αρχές που τώρα διακηρύσσουν δεν μπορούν παρά να γίνουν δεκτές με ευγνωμοσύνη από όλο τον κόσμο, οι κάτωθι πληρεξούσιοι δεν αμφιβάλλουν ότι οι προσπάθειες των Κυβερνήσεων να επιτύχουν τη γενική υιοθέτησή τους θα στεφθούν με πλήρη επιτυχία».
Βιβλιογραφία
- Χριστοδουλίδης Αιμ. Θεόδωρος, Διπλωματική Ιστορία τριών αιώνων, από τη Βιέννη στις Βερσαλλίες 1815-1919, Σιδέρης, Αθήνα 2004.
- Κολιόπουλος, Σ.Ιωάννης, Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789-1945, Από την Γαλλική Επανάσταση μέχριι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Βάνιας Θεσσαλονίκη 2001.
- Καστρινάκης-Παναγόπουλος, Αρχείο Πόντου-Παράρτημα 18–Η εξέλιξη του Ποντιακού ζητήματος μέσα από διπλωματικές πηγές των ΗΠΑ, της Ιταλίας και του Βατικανού 1850-1924, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, Αθήνα 2017.
- Berstein Serge-Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης-Η Ευρωπαϊκή Συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών 1815-1919, τ. Β΄, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997.
Ιστότοποι
- https://international Committe of Red Cross/Declaration Respecting Maritime Law. Paris, 16 April 1856.
- https://ihl-databases.icrc.org/en/ihl-treaties/paris-decl-1856https://www.meisterdrucke.ie/fine-art-prints/Edouard-Louis-Dubufe/45060/The-Congress-of-Paris%2C-25-February-to-30-March%2C-1856-.html
[1] Θεόδωρος Αιμ.Χριστοδουλίδης, Διπλωματική Ιστορία τριών αιώνων, από τη Βιέννη στις Βερσαλλίες 1815-1919, Σιδέρης, Αθήνα 2004, σ. 168.
[2] Ιωάννης Σ.Κολιόπουλος, Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789-1945, Από την Γαλλική Επανάσταση μέχριι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Βάνιας Θεσσαλονίκη 2001, σ. 195.
[3]Αλέξανδρος Καστρινάκης-Παναγόπουλος, Αρχείο Πόντου-Παράρτημα 18–Η εξέλιξη του Ποντιακού ζητήματος μέσα από διπλωματικές πηγές των ΗΠΑ, της Ιταλίας και του Βατικανού 1850-1924, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, Αθήνα 2017, σ. 178-179.
[4] Θεόδωρος Αιμ.Χριστοδουλίδης, ό.π,, σ. 173.
[5] Ιωάννης Σ.Κολιόπουλος, ό.π., σ. 199.
[6] Θεόδωρος Αιμ.Χριστοδουλίδης, ό.π,, σ. 180.
[7] Ό.π., σ. 180.
[8] http://www.international Committe of Red Cross/Declaration Respecting Maritime Law. Paris, 16 April 1856. Ανακτήθηκε την 22 Οκτωβρίου 2023. Βλ. επίσης https://ihl-databases.icrc.org/en/ihl-treaties/paris-decl-1856
[9]Serge Berstein – Pierre Milza, Ιστορία της Ευρώπης-Η Ευρωπαϊκή Συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών 1815-1919, τ. Β΄, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ. 113
