Πολλοί στην Ελλάδα εκφράζουν τον θαυμασμό τους για τις “διπλωματικές ικανότητες” του Ερντογάν και τους ελιγμούς της Τουρκίας. Θυμίζεται ήδη από την αρχή ότι αυτή η πολιτική που είχε ακολουθήσει και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, κάποτε θρυμματίζεται καθώς είναι βέβαιο ότι κάποια στιγμή θα χρειαστεί να ληφθεί μια συγκεκριμένη θέση. Όπως και στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Τουρκία φαίνεται να αντιτίθεται στην Ναυτική Δύναμη και αν τότε η Οθωμανική Αυτοκρατορία έχασε τις ευρωπαϊκές της κτήσεις, αυτή τη φορά ίσως κριθεί η ίδια της η επιβίωση.
Έχουμε ήδη αναφέρει ότι τα δύο ιμπεριαλιστικά δόγματα της Τουρκίας είναι ο Νεοοθωμανισμός και ο Παντουρκισμός (για τις βασικές αρχές της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής μπορείτε να διαβάσετε εδώ). Ο Νεοοθωμανισμός εκδηλώνεται συνεχώς στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, στην ρητορική υπέρ της Χαμάς στην τρέχουσα μεσαανατολική κρίση αλλά και στην Κριμαία και στον Καύκασο. Ιδίως οι πρόσφατες εξελίξεις σε αυτές τις περιοχές έχουν διαλάθει την προσοχή των εγχώριων αναλυτών μας.
Δεν έχει δοθεί η δέουσα σημασία στο ότι η Τουρκία δεν έχει προχωρήσει στην αναγνώριση της κατεχόμενης από τους Ρώσους Κριμαίας. Τον Μάιο του 2022 ο εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών της Τουρκίας Tanju Bilgiç δήλωσε, ότι η Τουρκία θα υπερασπιστεί την ταυτότητα των Τατάρων της Κριμαίας, οι οποίοι: “είχαν εκατοντάδες χιλιάδες απώλειες κατά τη διάρκεια της τσαρικής επίθεσης στην Καυκασία τον 19ο αιώνα και πολλοί από τους επιζήσαντες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη γη τους και κατέφθασαν στην Ανατολία ως πρόσφυγες” (“Turkey to stand by Crimean Tatars to ensure their welfare”, Daily Sabah, < https://www.dailysabah.com/politics/diplomacy/turkey-to-stand-by-crimean-tatars-to-ensure-their-welfare?fbclid=IwAR37EhidGHlQPh7YoavTkPoPeSSrY95HxgwK6_EfotLjXx10q6tLG365Dj0 > (πρόσβαση 30 Απρ. 2023).
Κεντρικό σημείο στην εθνική συνείδηση των Τούρκων είναι η οθωμανική πατρίδα, η λεγόμενη vatan – ιδέα που αναπτύχθηκε από την οθωμανική ελίτ στις τελευταίες δεκαετίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αν εμείς έχουμε ένα προσφυγικό ρεύμα, 1, 5 εκατομμυρίου ανθρώπων, στην Ανατολία κατέφθασαν πολλά κύματα μουσουλμάνων προσφύγων από τις περιοχές που έχασε η Οθωμανική Αυτοκρατορία με τις συνεχείς πολεμικές αναμετρήσεις του 19ου και 20ου αιώνα. Πρόκειται για τους Muhacir ή Muhajir. Αυτοί ήταν πολλές εθνότητες (Αλβανοί, Κιρκάσιοι, Τάταροι της Κριμαίας, Βούλγαροι, Σέρβοι, Βόσνιοι μέχρι και μουσουλμάνοι Έλληνες) και ο αριθμός τους εκτιμάται περί τα δέκα εκατομμύρια ανθρώπους, όταν ο πληθυσμός της Τουρκίας το 1927 ήταν περίπου 14 εκατομμύρια (Turkish Census 1927, https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/1927_Turkish_census&ved=2ahUKEwjK6tqsq8SCAxWMxAIHHRN1CC4QFnoECCgQAQ&usg=AOvVaw0NTcFBSN9d1orAqnvh2UC8).
Από αυτές τις εθνότητες πολύ σημαντικό ρόλο είχαν οι Τάταροι. Η μητέρα του Ισμαήλ Ενβέρ Πασά, του πατέρα του Παντουρκισμού ήταν ταταρικής καταγωγής. Αξίζει να σημειωθεί ότι ήταν ο πατέρας και της Teşkilât-ı Mahsusa που έπαιξε κεντρικό ρόλο στην γενοκτονία των Αρμενίων. Οι γενοκτονίες που διεπράχθησαν εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού της Μικρας Ασίας εκκινούσαν από την πεποίθηση ότι οι Χριστιανοί είχαν προδώσει την οθωμανική πατρίδα κατά την διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων. Μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία αυτού του μίσους είναι και του Falih Rifki Atay, κεμαλιστή συγγραφέα, δημοσιογράφου και πολιτικού:
«Γιατί κάψαμε την Σμύρνη; Φοβόμασταν ότι εάν οι πολυτελείς κατοικίες στην προκυμαία, τα ξενοδοχεία και οι ταβέρνες παρέμεναν, δεν θα ήμασταν σε θέση να ξεφορτωθούμε τις μειονότητες. Όταν οι Αρμένιοι εκδιώχτηκαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, κάψαμε όλες τις κατοικήσιμες περιοχές και γειτονιές στις πόλεις της Ανατολίας με τον ίδιο φόβο. Αυτό δεν προέρχεται μόνο από μια ορμή για καταστροφή. Υπάρχει και ένα αίσθημα κατωτερότητας σε αυτό. [Νιώθαμε πως] ό,τι θύμιζε Ευρώπη ήταν προορισμένο να παραμείνει χριστιανικό, ξένο και να μας το έχουν αρνηθεί σε μας» (Geoffrey Lewis, The Ataturk I Knew: An Abridged Translation of F.R. Atay’s Cankaya (Istabul: Yapi ve Kredi Bankasi, 1981), σελ 180.
Αυτά όμως τα ιδεολογήματα, του Νεοοθωμανισμού και του Παντουρκισμού, θα φέρουν αργά ή γρήγορα την Τουρκία σε πολύ κρίσιμη θέση. Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη ανάλυση στο ότι κινούμενη νεοοθωμανικά η Τουρκία έρχεται σε ανοικτή αντίθεση με το Ισραήλ που έχει κομβικό ρόλο στην Μέση Ανατολή τόσο στην δημιουργία μιας μίνι Ακτογραμμής (Ισραήλ, Ελλάδα, Κύπρος και Ινδία) όσο και στην επίτευξη ηρεμίας στην περιοχή με τις λεγόμενες “συμφωνίες του Αβραάμ”. Θυμίζεται ότι αυτή η κρίση συνέβη, ενώ για τους Αμερικανούς και την Δύση εξελίσσεται ο πόλεμος στην Ουκρανία.
Ο Παντουρκισμός όμως που εξελίσσεται στον Καύκασο έρχεται παραδοσιακά σε αντίθεση με την Ρωσία και το Ιράν. Ιστορικά μιλώντας η Τουρκία θεωρούσε ότι είχε βρει και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο παρόμοια ευκαιρία προώθησης των παντουρκικών της βλέψεων στον Καύκασο. Τότε, ιδιαίτερα κατά την εισβολή της Γερμανίας στη Σοβιετική Ένωση, ξεπρόβαλε αίφνης ο Παντουρκισμός – Παντουρανισμός. Η τουρκική ελίτ λησμόνησε την σημαντική βοήθεια που τούς προσέφεραν οι Σοβιετικοί στον «πόλεμο της Ανεξαρτησίας» (έτσι αποκαλούν οι Τούρκοι την Μικρασιατική Εκστρατεία) εναντίον του Ελληνικού Στρατού και οραματιζόταν την ευόδωση του Παντουρανισμού. Ενδεχόμενη κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης θα άνοιγε τον δρόμο της τουρκικής προώθησης προς Ανατολάς, προς το Μπακού. Δημιουργήθηκαν πλήθος παντουρανικών λεσχών στη Τουρκία, ενώ ο αδερφός του Ενβέρ, Νουρί πασάς, επισκέφτηκε το Βερολίνο το 1941, παρουσιάζοντας στους Γερμανούς την παντουρανική προπαγάνδα (Jacob M. Landau, Pan – Turkism: From Irredentism to Cooperation, Bloomington, Indiana University Press, 1995, σελ 115).
Το πράγμα γίνεται ακόμη πιο πολύπλοκο αν αναλογιστεί κανείς ότι ιστορικά η προπαγάνδα του Παντουρκισμού ξεκίνησε από τους Τατάρους της Ρωσίας και ιδιαίτερα της Κριμαίας που ζούσαν κοντά στις οθωμανικές περιοχές. Αισθανόμενοι έντονα την απειλή του εκρωσισμού τους και επηρεασμένοι από τις πρακτικές ενός άλλου ιδεολογήματος του Πανσλαβισμού που είχε προηγηθεί, μυούνταν και προπαγάνδιζαν το νέο ιδεολόγημα. Στην σημερινή κρίση τονίζεται από αρκετούς αναλυτές ότι Ιράν, Τουρκία και Ρωσία ακολουθούν κοινή αντιδυτική πολιτική. Αν και έχουν θεσπίσει ένα αναθεωρητικό μπλοκ, αυτή η ανάγνωση είναι απλοϊκή καθώς είναι πολλά που τους χωρίζουν.
Οι εξελίξεις στον Καύκασο που υποκινούνται από την Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν κρύβουν πολύ μεγαλύτερες εξελίξεις (μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα εδώ). Η Ρωσία αποδυναμωμένη ασχολείται με την Ουκρανία, το Ιράν όμως αντιδρά λέγοντας ότι αντιτίθεται στις γεωπολιτικές αλλαγές στον Καύκασο (Iran Says It Opposes ‘Geopolitical Changes’ in Caucasus, VOA NEWS ON IRAN, 2 Οκτ. 2023). Παράλληλα, όπως έχουμε επισημάνει, ούτε η τρέχουσα κρίση στην Μέση Ανατολή είναι απλή (περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε εδώ). Κατά την γνώμη μας, δεν είναι και τόσο βέβαιο ότι η Ρωσία και το Ιράν θα επιθυμούσαν τώρα μια κρίση στην Μέση Ανατολή. Για τα αραβικά κράτη η κατασταση είναι αρκετά δύσκολη μετά τις 7 Οκτωβρίου.
Ας υπομνησθεί εδώ ότι ο Νετανιάχου με τον Πούτιν διατηρούσαν φιλικές σχέσεις σε σημείο που είχε διατυπωθεί η άποψη να αναλάβει ο Νετανιάχου τον ρόλο του διαμεσολαβητή Δύσης – Ρωσίας στο θέμα της Ουκρανίας. Ο Νετανιάχου, μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, έκανε προσπάθειες να κρατήσει ουδέτερη στάση αλλά η Ρωσία από την άλλη σύσφιξε – αναγκαστικά ως ένα σημείο λόγω των δυτικών κυρώσεων – τις σχέσεις της με το Ιράν. Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι ήταν η στάση που κράτησε η Μόσχα απέναντι στο Ισραήλ μετά την τρομοκρατική επίθεση της 7ης Οκτωβρίου.
Πέρα των παραπάνω όμως, η κρίση στην Μέση Ανατολή έφερε και μια άλλη εξέλιξη: την συντριπτική ναυτική παρουσία των Αμερικανών στην περιοχή (περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε εδώ). Αν και πολλοί έχουν επισημάνει ότι η κρίση στην Μέση Ανατολή στρέφει το ενδιαφέρον της Δύσης εκεί μη δίνοντας σημασία στην Ουκρανία, έχουμε την εκτίμηση ότι αυτή είναι μια μάλλον απλοϊκή ερμηνεία. Η Ρωσία έχει στρατιωτική παρουσία στην Συρία και θα επιθυμούσε να την διατηρήσει χωρίς να χρειαστεί να στείλει περαιτέρω δυνάμεις, ενώ έχει ανοικτό το μέτωπο της Ουκρανίας. Η θέση της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία στην δυτική κοινή γνώμη έχει υποβαθμιστεί μήνες τώρα και η κρίση στην Μέση Ανατολή είναι πιθανό να έχει τελικά το αντίθετο αποτέλεσμα στην δυτική κοινή γνώμη• το να εμπεδωθεί σε αυτήν η ύπαρξη μιας συνεχούς απειλής από ανατολάς, όπως στον Ψυχρό Πόλεμο.
Και πού είναι σε όλα αυτά η Τουρκία; Η Τουρκία έχει φέρει στο ναδίρ τις σχέσεις με το Ισραήλ, υποστηρίζει ανοικτά και λάθρα την Χαμάς, φέρνει σε δύσκολη θέση τα αραβικά κράτη, δημιουργεί προβλήματα στους Αμερικανούς και τελικά εκμεταλλεύεται την αδυναμία των Ρώσων. Με λίγα λόγια, η Τουρκία έρχεται με τον έναν ή άλλο τρόπο σε αντιπαράθεση με όλους. Η γειτονική χώρα έχει καταστεί έρμαιο των μεγαλοιδεατικών ιδεολογημάτων της, του Νεοθωμανισμού και του Παντουρκισμού, και θα είναι όλο και πιο δύσκολο να πραγματοποιεί “κεμαλικού τύπου” διπλωματικούς ελιγμούς.
