Στα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι εκπρόσωποι της ελίτ του κράτους επιχείρησαν την κάθαρση της αυτοκρατορίας από τους χριστιανικούς λαούς που κατά την άποψή τους λυμαίνονταν και ήθελαν να καταλύσουν την οθωμανική πατρίδα, την vatan (περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε εδώ). Αυτό κατέληξε στις γενοκτονίες των Αρμενίων και των Ελλήνων. Για την ευόδωση των καταστρεπτικών τους σχεδίων είχε ιδρυθεί και η λεγόμενη «Ειδική Οργάνωση» (Teşkilât-ı Mahsusa): «η κύρια αποστολή της “Ειδικής Οργάνωσης” ήταν η εκτέλεση της αρμενιακής γενοκτονίας[1]». Κάτι ακόμη το οποίο είναι σημαντικό να αναφερθεί είναι ότι μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, οι ιθύνοντες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είδαν ότι οι υπόδουλοι χριστιανοί βοήθησαν ή είδαν ευνοϊκά τους στρατούς των βαλκανικών κρατών[2].
Η πυρπόληση και η καταστροφή της Σμύρνης ήταν η κορύφωση του δράματος αυτής της διαδικασίας εξόντωσης των Ελλήνων και των Αρμενίων. Για την τουρκική ενοχή για την πυρκαγιά υπάρχουν πολλές μαρτυρίες. Ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος βασανίστηκε και θανατώθηκε από τουρκικό όχλο[3] μπροστά στα μάτια Γάλλων στρατιωτών που αποτράπηκαν από το να επέμβουν από τον διοικητή τους. Σχετικά με την φωτιά:
«Ένας από τους πρώτους που παρατήρησαν το ξέσπασμα της φωτιάς ήταν η δεσποινίς Minnie Mills, διευθύντρια του αμερικανικού κολλεγιακού ινστιτούτου για κορίτσια. Μόλις είχε τελειώσει το γεύμα της όταν παρατήρησε ότι ένα από τα γειτονικά κτήρια καιγόταν. Σηκώθηκε για να ρίξει μια πιο προσεκτική ματιά και σοκαρίστηκε από αυτό που είδε. “Είδα με τα μάτια μου έναν Τούρκο αξιωματικό να μπαίνει στο σπίτι με μικρά κουτιά πετρελαίου ή βενζίνης και σε λίγα λεπτά το σπίτι ήταν στις φλόγες”. Δεν ήταν η μόνη στο ινστιτούτο που είδε το ξέσπασμα της φωτιάς. “Οι δάσκαλοί μας και τα κορίτσια είδαν τους Τούρκους με τακτικές στολές στρατιωτών και σε αρκετές περιπτώσεις με στολές αξιωματικών, χρησιμοποιώντας μακριά ραβδιά με κουρέλια στο τέλος που βυθίστηκαν σε ένα δοχείο υγρού και μεταφέρθηκαν σε σπίτια που σύντομα καίγονταν[4]».
Το μένος των Τούρκων για την ελληνική «άπιστη Σμύρνη» ήταν έκδηλο. Ένα από τα ηγετικά στελέχη της Teşkilât-ı Mahsusa, o Eşref Sencer Kuşçubaşı θα δηλώσει: «Το να λέμε για άπιστη Σμύρνη δεν ήταν απλά μια μεταφορά. Δεν ήμασταν ούτε ηγέτες ούτε κάτοχοι, δεν ήμασταν καν φρουροί. Επειδή έπρεπε να ξεφορτωθούμε τους εσωτερικούς καρκίνους, το εθνικό ενδιαφέρον στράφηκε στην Σμύρνη[5]». Μια άλλη ενδιαφέρουσα μαρτυρία αυτού του μίσους είναι και του Falih Rifki Atay, κεμαλιστή συγγραφέα, δημοσιογράφου και πολιτικού:
«Γιατί κάψαμε την Σμύρνη; Φοβόμασταν ότι εάν οι πολυτελείς κατοικίες στην προκυμαία, τα ξενοδοχεία και οι ταβέρνες παρέμεναν, δεν θα ήμασταν σε θέση να ξεφορτωθούμε τις μειονότητες. Όταν οι Αρμένιοι εκδιώχτηκαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, κάψαμε όλες τις κατοικήσιμες περιοχές και γειτονιές στις πόλεις της Ανατολίας με τον ίδιο φόβο. Αυτό δεν προέρχεται μόνο από μια ορμή για καταστροφή. Υπάρχει και ένα αίσθημα κατωτερότητας σε αυτό. [Νιώθαμε πως] ό,τι θύμιζε Ευρώπη ήταν προορισμένο να παραμείνει χριστιανικό, ξένο και να μας το έχουν αρνηθεί σε μας[6]».
Οι μαρτυρίες για υπαιτιότητα των Τούρκων στην πυρπόληση της Σμύρνης σχηματίζουν πραγματικά έναν τεράστιο όγκο αρχειακού και βιβλιογραφικού υλικού. Αξίζει ωστόσο να εκτεθεί η αναφορά του Τζώρτζ Χόρτον του Γενικού Πρόξενου των ΗΠΑ στη Σμύρνη το 1922[7]:
«Τα κυριότερα στοιχεία σχετικά με την πυρκαγιά της Σμύρνης είναι τα εξής:
- Οι δρόμοι που οδηγούσαν στον αρμενικό τομέα φρουρούνταν από Τούρκους στρατιώτες και δεν επιτρεπόταν σε κανέναν να προχωρήσει μέσα στην αρμενική περιοχή όσο κρατούσε η σφαγή των κατοίκων της.
- Ένοπλοι Τούρκοι – μεταξύ των οποίων και πολλοί στρατιώτες – μπήκαν στο φρουρούμενο αρμενικό συνοικισμό και τον λεηλάτησαν. Προέβησαν σε συστηματική «εκκαθάριση», λήστεψαν, κατέστρεψαν, έσφαξαν και στο τέλος έβαλαν φωτιά. Κουβαλούσαν μάλιστα σκόπιμα τενεκέδες με πετρέλαιο ή άλλα εύφλεκτα υλικά. Σε άλλες περιπτώσεις πότιζαν με πετρέλαιο μικρά κιλίμια, τα έκαναν παρανάλωμα και τα πέταγαν από τα παράθυρα μέσα στα σπίτια.
- Οι Τούρκοι έβαλαν μικρές βόμβες κάτω από πέτρες στα πεζοδρόμια του ευρωπαϊκού τομέα για να εκραγούν και να προκαλέσουν περισσότερες καταστροφές – συμπληρωματικές της πυρπόλησης με πετρέλαιο, το οποίο έχυναν στους δρόμους Τούρκοι στρατιώτες. Το πετρέλαιο οδήγησε τη φωτιά κατευθείαν στους ευρωπαϊκούς συνοικισμούς, ενώ ταυτόχρονα προκαλούσε έκρηξη στις βόμβες και γκρέμιζε τοίχους. Μια τέτοια βόμβα είχε τοποθετηθεί κοντά στο Αμερικανικό Κολλέγιο Θηλέων και άλλη μία κοντά στο αμερικανικό προξενείο.
- Έβαλαν φωτιά στον αρμενικό τομέα στις 13 Σεπτεμβρίου του 1922. Οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες είχαν περάσει από τη Σμύρνη τη νύχτα της 8ης Σεπτεμβρίου, γεγονός που μαρτυρεί ότι οι Τούρκοι είχαν την πόλη υπό τον απόλυτο έλεγχό τους πέντε ολόκληρες ημέρες πριν την πυρπόληση. Στη διάρκεια αυτού του πενθημέρου είχαν αποκλείσει τον αρμένικο τομέα και προέβαιναν «κεκλεισμένων των θυρών» σε συστηματική σφαγή. […] Σε γενικές γραμμές όλοι οι χριστιανοί της Σμύρνης έμεναν κλεισμένοι στα σπίτια τους, επειδή είχαν με το δίκιο τους τρομοκρατηθεί από τις λεηλασίες, τους βιασμούς και τις δολοφονίες στις οποίες προέβαιναν επί πέντε συνεχείς ημέρες οι νικητές. Μόνο όταν ξέσπασε η φωτιά στις χριστιανικές γειτονιές άρχισε να βγαίνει ο κόσμος από τα σπίτια του και να τρέχει αλαφιασμένος στους δρόμους. Αυτή την κατάσταση την είδα με τα μάτια μου.
- […] Η τουρκική περιοχή δεν υπέστη απολύτως καμιά καταστροφή και σε όλη τη διάρκεια των απερίγραπτων εικόνων που ακολούθησαν οι Τούρκοι είχαν φωταγωγήσει τα σπίτια τους και είχαν στήσει τρικούβερτο γλέντι με χορούς και τραγούδια.
- Τούρκοι στρατιώτες ανέλαβαν να οδηγήσουν τη φωτιά ώστε να μεταδοθεί στον ελληνικό και ευρωπαϊκό τομέα της Σμύρνης, πλημμυρίζοντας τα σοκάκια με πετρέλαιο ή άλλα ιδιαίτερα εύφλεκτα υλικά. Την ώρα που βρισκόταν στην είσοδο της πρεσβείας μας ο C. Claflin Davis, πρόεδρος της Επιτροπής Ανακούφισης του Ερυθρού Σταυρού της Κωνσταντινούπολης, μαζί με άλλους Αμερικανούς, είδε Τούρκους στρατιώτες να αδειάζουν μερικούς τενεκέδες μπροστά ακριβώς από το κτήριο. Ο κ. Davis πήγε στο σημείο που είχε χυθεί το υγρό και πήρε στη χούφτα του το χώμα που είχε πια λασπώσει απ’ το πολύ πετρέλαιο. Το μύρισε και είπε ότι πρέπει να ήταν μείγμα πετρελαίου και βενζίνης. Οι στρατιώτες συνέχισαν τον δρόμο τους με τους τενεκέδες στο χέρι. Κατευθύνονταν προς τη φωτιά, προφανώς για να φτιάξουν «μονοπάτι και να την φέρουν μέχρι εμάς.
- Επίθεση από Τούρκους στρατιώτες δέχτηκε ο καθηγητής Alexander MacLachlan, πρόεδρος του Αμερικανικού Κολεγίου και ένας ανθυποπλοίαρχος του ναυτικού μας που βρισκόταν μαζί του. Οι στρατιώτες τους έσκισαν τα ρούχα και τη στολή – στολή φορούσε ο ανθυποπλοίαρχος – και στη συνέχεια τους χτύπησαν με ράβδους. Πυροβόλησαν εξάλλου κατά αποσπάσματος του αμερικανικού ναυτικού».
Οι θέσεις των Τούρκων
Οι Τούρκοι δίνουν ιδιαίτερη σημασία στα εξής παρακάτω θέματα. Στις «ωμότητες» που υποτίθεται διέπραξε ο Ελληνικός Στρατός κατά την απόβαση στη Σμύρνη το 1919, στις «ωμότητες» που διεπράχθησαν στη περιοχή Ismit (περιοχή Νικομήδειας) και σε αυτές που σημειώθηκαν κατά την ελληνική υποχώρηση. Στην πρώτη περίπτωση κατά την απόβαση του Ελληνικού Στρατού, σημειώθηκε επίθεση από ελεύθερους σκοπευτές[8], ακολούθησε ταραχή με το πλήθος Ελλήνων που είχε συγκεντρωθεί στην αποβάθρα και σύλληψη Οθωμανών στρατιωτών. Στις ταραχές που ακολούθησαν μετά από τρεις μέρες είχαν σκοτωθεί 400 Τούρκοι και 100 Έλληνες καθώς και δύο στρατιώτες. Ακολούθησαν πολλές προστριβές ανάμεσα σε Έλληνες και Τούρκους το επόμενο διάστημα[9]. Ο Τζωρτζ Χόρτον κάνει μια πολύ σημαντική παρατήρηση: «Επιπλέον κανείς δεν έδειξε να λαμβάνει υπόψη του το γεγονός ότι όσοι κρίθηκαν υπεύθυνοι για τις βιαιότητες στη Σμύρνη τιμωρήθηκαν από τις ελληνικές αρχές αυστηρότατα και πολλοί από αυτούς μάλιστα καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν[10]».
Στην δεύτερη περίπτωση, στη Νικομήδεια το 1915 πραγματοποιήθηκε από την οθωμανική κυβέρνηση εθνοκάθαρση με στόχο τους Έλληνες και τους Αρμενίους. Η εφημερίδα New York Times ανέφερε ότι 19.000 Έλληνες απομακρύνθηκαν και οδηγήθηκαν σε τουρκικές περιοχές[11]. Από τις 80.000 Αρμενίους, οι 70.000 χάθηκαν στην εξορία[12]. Όταν στην συνέχεια ήρθε στην περιοχή ο Ελληνικός Στρατός, αναφέρθηκαν επιθέσεις εναντίον μουσουλμάνων από ένοπλες ομάδες με ενδείξεις συνέργειας Ελλήνων στρατιωτών και διοικητών. Σχετικά με τα γεγονότα αυτά αναφέρεται το εξής πολύ ενδιαφέρον: «Υπάρχει αξιόπιστη ένδειξη ότι έχουν διαπραχθεί εγκλήματα από τους Έλληνες και τους Τούρκους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχει διαπραχθεί ένας μεγάλος αριθμός από ωμότητες στη περιοχή του Ισμίτ και φαίνεται ότι αυτές που διέπραξαν οι Τούρκοι ήταν πιο σημαντικές και άγριες από αυτές που διέπραξαν οι Έλληνες[13]». Η ίδια αναφορά κάνει ιδιαίτερη μνεία στην βεντέτα που είχε ξεκινήσει μεταξύ χριστιανικού και μουσουλμανικού πληθυσμού, μια βεντέτα που είχε ξεκινήσει από τις διώξεις και τις ωμότητες των Τούρκων.
Σε καιρό πολέμου, είναι πολύ φυσικό να υπάρχει μίσος και αίσθημα αντεκδίκησης που μπορούν να επηρεάσουν τους αξιωματικούς και τους στρατιώτες οποιουδήποτε στρατού. Επίσης, είναι πρακτικά αδύνατο για την κεντρική κυβέρνηση να ελέγξει τη δράση κάθε αξιωματικού και στρατιώτη και μάλιστα εν καιρώ αναταραχής και πολέμου. Ο έλεγχος αυτός γίνεται ακόμη περισσότερο δυσχερής όταν έχουν συγκροτηθεί ένοπλα τμήματα πολιτών. Στο ίδιο πνεύμα πρέπει να ιδωθεί και η τρίτη περίπτωση. Είναι πολύ σύνηθες στρατοί που υποχωρούν να εφαρμόζουν την τακτική της καμένης γης. Αν αυτό συνδυαστεί με την πίκρα και απογοήτευση των Ελλήνων στρατιωτών, τότε πρόκειται για ένα εκρηκτικό μείγμα.
Είναι εξόχως σημαντικό να δούμε την ελληνική πολιτική στη Σμύρνη μέσα από τη δράση του Ύπατου Αρμοστή της Σμύρνης Αριστείδη Στεργιάδη. Πρόκειται για μια αινιγματική προσωπικότητα που έχει λοιδορηθεί από πολλές πλευρές. Το γεγονός όμως είναι ότι η πολιτική του, με την οποία συμφωνούσε και ο Βενιζέλος, είχε ως βασικό άξονα την δημιουργία κλίματος ισονομίας και ισοπολιτείας με προστασία του μουσουλμανικού πληθυσμού. Δεν δίστασε να έρθει σε σύγκρουση με τον αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο διότι στο κήρυγμά του ενέπλεκε πολιτικά και εθνικά θέματα[14]. Βελτίωσε και συντήρησε τουρκικά σχολεία[15], ενώ περιέθαλψε Τούρκους πρόσφυγες και αγρότες. Γενικά βασικός πυλώνας της δράσης της διοίκησης της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης ήταν ο περιορισμός των αντεκδικήσεων και ο ίδιος ο Στεργιάδης τιμωρούσε πολύ αυστηρά τους Έλληνες που παρεκτρέπονταν.
Στο θέμα της πυρπόλησης της Σμύρνης οι Τούρκοι δεν έχουν καταλήξει. Την μία υποστηρίζουν ότι την έβαλαν Αρμένιοι, την άλλη ότι την έβαλαν Έλληνες. Το παραπάνω έρχεται σε αντίθεση με τον τεράστιο όγκο μαρτυριών ακόμη και Τούρκων.
Συμπέρασμα
Η φωτιά στην Σμύρνη ήταν μεθοδευμένο τουρκικό έργο, η κορωνίδα των εγκληματικών ενεργειών εναντίον των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, οι χριστιανικοί πληθυσμοί που σημειωτέον είχαν στα χέρια τους το εμπόριο και την οικονομία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αντιμετωπίστηκαν ως προδότες και εχθροί της οθωμανικής πατρίδας (vatan). Η οθωμανική ηγεσία εφάρμοσε μεθοδικά σχέδια μουσουλμανοποίησης και τουρκοποίησης της Μικράς Ασίας με συστηματικές εθνοκαθάρσεις. Δεν πρόκειται απλά για πράξεις αντεκδικήσεων που είναι φυσικό να συμβαίνουν σε καιρούς πολέμου και ταραχής αλλά για εκτέλεση σχεδιασμένων και μεθοδευμένων ενεργειών.
[1] Vakakn N. Dadrian, The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia and to the Caucasus, Providence, Berghahn, 1995, σελ 237.
[2] «Τον Νοέμβριο του 1914, οι New York Times από έναν διακηρυγμένο από τους Γερμανούς “ιερό πόλεμο” που καθοδηγούταν από τους Οθωμανούς εναντίον της βρετανικής, της γαλλικής και της ρωσικής αυτοκρατορίας. […] Μέσα σε περίπου έξι μήνες από την διακήρυξη του Νοεμβρίου 1914, η γερμανική πρεσβεία έλαβε αναφορές ότι οι Οθωμανοί εκτελούσαν “ντόπιους Χριστιανούς όλων των δογμάτων” που πρότερα θα είχαν ωφεληθεί από τις διπλωματικές επεμβάσεις των δυνάμεων της Αντάντ. Στην άνω Μεσοποταμία οι σφαγές ήταν ρουτίνα την περίοδο Νοέμβριος 1914 – Μάιος 1915. Αυτές οι αναφορές οδήγησαν σε μία πρώιμη χρήση της φράσης “εγκλήματα κατά της Ανθρωπότητας” με μια νομική δήλωση στην διεθνή διπλωματία». Hannibal Travis, “The Long Genocide in Upper Mesopotamia: Minority Population Destruction amidst Nation – Building and “International Security””, Genocide Studies International, 13 (1) 2019, σελ 98.
[3] Marjorie Dobkin, Smyrna 1922: The Destruction of a City, σελ 133-134.
[4] Giles Milton, Paradise Lost: Smyrna 1922, σελ 306.
[5] Vasileios Th. Meichanetsidis, “The Genocide of the Greeks of the Ottoman Empire, 1913 – 1923: A Comprehensive Review, Genocide Studies International, 9 (1) 2015: 110.
[6] Geoffrey Lewis, The Ataturk I Knew: An Abridged Translation of F.R. Atay’s Cankaya (Istabul: Yapi ve Kredi Bankasi, 1981), σελ 180.
[7] Τζωρτζ Χόρτον, Αναφορικά με την Τουρκία. Η κατάρα της Ασίας – προξενικά ντοκουμέντα των ΗΠΑ, εκδ. Νέα Σύνορα Α.Α. Λιβάνη, 1992, σελ 132 – 136.
[8] Είχαν απελευθερωθεί Τούρκοι κατάδικοι φυλακών με υπαιτιότητα Τούρκων και Ιταλών διοικητών της φυλακής.
[9] Michael Liewellyn – Smith, Ionian Vision: Greece in Asia Minor 1919 – 1922, C. Hurst, London, σελ 92
[10] Χόρτον, σελ 96
[11] “Turks are evicting native Christians, The New York Times, 12 Ιουλίου 1915.
[12] Kostas Faltaits, The Genocide of the Greeks in Turkey. Survivor testimonies from the Nicomedia (Ismit) Massacres of 1920-1921, Cosmos, 2017.
[13] Reports on Atrocities in the Districts of Yalova and Guemlek and in the Ismid Peninsula, σελ 9.
[14] Χόρτον, σελ 102.
[15] Στο ίδιο, σελ 106.
