Ο σχεδιασμός της πορείας επίτευξης συγκεκριμένων στόχων με την χρησιμοποίηση πεπερασμένων μέσων και πόρων με την ύπαρξη ενός ή περισσοτέρων πραγματικών (ή δυνητικών) αντιπάλων που προσπαθούν και αυτοί να πετύχουν τους συγκεκριμένους ή άλλους στόχους που ακυρώνουν τους στόχους που έχουν τεθεί από εμάς, ονομάζεται στρατηγική. Η επιρροή ενός ανθρώπου σε ένα σύνολο ανθρώπων και η καθοδήγησή τους προς επίτευξη ενός ή περισσοτέρων στόχων ονομάζεται ηγεσία. Και τα δύο, ενώ έχουν ταυτιστεί με τον πόλεμο, στην πραγματικότητα έχουν εφαρμογή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής. Σκοπός του κειμένου είναι να διερευνήσει τα στοιχεία της ηγεσίας και στην συνέχεια να καθορίσει κάποιες συμπεριφορές ηγετών που συνιστούν την αποτελεσματική ηγεσία.
Ο χαρισματικός ηγέτης
Στις παλαιότερες εποχές ο ηγέτης θεωρείτο ο χαρισματικός αυτός άνθρωπος που με τις ιδιαίτερες ικανότητές του μπορούσε να επηρεάσει και να καθοδηγήσει τον κόσμο. Ο ηγέτης αυτός απολαμβάνει την εξουσία όχι λόγω της θεσμοθετημένης θέσης του και την παραδοσιακή τάξη πραγμάτων αλλά λόγω των χαρισμάτων του «χάρη στα οποία έχει τεθεί στην ηγεσία από τους ανθρώπους και αντιμετωπίζεται ως προικισμένος με υπερφυσικές και υπεράνθρωπες ικανότητες, η τουλάχιστον εξαιρετικές δυνάμεις ή προσόντα[1]». Πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες έχουν κατακρίνει αυτήν την άποψη καθώς εκτιμούν ότι αντλείται και σχετίζεται με την θρησκευτική αντίληψη ότι στον κόσμο υπάρχουν οι επιλεγμένοι (chosen ones), οι οποίοι προορίζονται να ηγηθούν.
Το βασικό στην χαρισματική ηγεσία, που μπορεί να εμφανιστεί και σε τελείως μη θρησκευτικά περιβάλλοντα που όμως καταλήγουν στο να υιοθετούν παρόμοιες συμπεριφορές όπως ο Κομμουνισμός στην Σοβιετική Ένωση και τα άλλα κράτη του υπαρκτού σοσιαλισμού, είναι η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ του ηγέτη και των ακολούθων (followers) του. Οι ακόλουθοι λατρεύουν τον ηγέτη όχι από προσμονή απόκτησης περιουσίας, χρημάτων ή θέσεων αλλά από πραγματική λατρεία και ενθουσιασμό. Οι ακόλουθοι «τείνουν να έχουν μια κομμουνιστική σχέση με τον ηγέτη τους[2]». Αυτή η λατρεία των ακολούθων του είναι η ενσάρκωση του χαρίσματος αυτών των ηγετών καθώς χωρίς να απαιτείται η πλήρης υποταγή των ακολούθων, μπορούν να τους «κατακτήσουν» διανοητικά και συναισθηματικά. Τελικά, το κριτήριο για το αν είναι κάποιος χαρισματικός ηγέτης, είναι το να είναι αντιληπτός ως τέτοιος. Ανά τακτά χρονικά διαστήματα ο ηγέτης πρέπει να αποδεικνύει στους ακολούθους του ότι συνεχίζει να διαθέτει αυτές τις χαρισματικές ιδιότητες: «Από την ίδια της τη φύση, η ύπαρξη της χαρισματικής εξουσίας είναι εξαιρετικά ασταθής. Ο κάτοχος μπορεί να χάσει το χάρισμά του – μπορεί να αισθάνεται “εγκαταλελειμμένος από τον Θεό του” όπως ο Ιησούς στον σταυρό – και να δείξει στους ακολούθους του ότι “η αρετή έχει φύγει από μέσα του”. Τότε η αποστολή του σβήνει και ο λαός περιμένει ελπίζοντας και ψάχνοντας για τον νέο κάτοχο του χαρίσματος[3]».
Επίσης, ο χαρισματικός ηγέτης, κατά τον Weber, σχετίζεται με την επανάσταση και την αλλαγή. Είναι αυτός που θα έρθει σε αντιπαράθεση με τους παλαιούς τρόπους (old ways) αντίληψης και δράσης και θα εγκαινιάσει καινούργιους. Για αυτό και πολλοί χαρισματικοί ηγέτες εμφανίζονται να ηγούνται νέων θρησκειών, επαναστάσεων και πολιτικών κινημάτων. Ως εκ τούτου, οι χαρισματικοί ηγέτες εμφανίζονται σε καιρούς κρίσεων που τα λαϊκά στρώματα εμφορούμενα από αισθήματα καταπίεσης και εγκατάλειψης αναζητούν εναγωνίως κάποιον μεσσία.
Ο ηθικός ηγέτης
Ο ηθικός ηγέτης σχετίζεται τόσο με την έννοια του ηθικού προσώπου, όσο και του ηθικού manager. Οι άνθρωποι που διαθέτουν προσωπικότητα που στηρίζεται σε ηθικές αρχές, θεωρούνται από τους υφισταμένους τους ειλικρινείς και αξιόπιστοι. Οι υφιστάμενοι θα πλησιάσουν αυτά τα ηθικά άτομα γιατί πιστεύουν ότι θα ακούσουν τα προβλήματα και τις ανάγκες τους. Επίσης οι ηθικοί άνθρωποι θεωρούνται άτομα που διαπνέονται από δικαιοσύνη και ότι δεν παρεκκλίνουν από τις αρχές τους. Οι ηθικοί άνθρωποι θεωρούνται ηθικοί τόσο στην προσωπική όσο και την επαγγελματική ζωή τους.
Ο ηθικός manager με την θέση και την ισχύ που διαθέτει προάγει την ηθική διαγωγή των υφισταμένων του. Οι ηθικοί ηγέτες βλέπουν τον εαυτό τους ως παράδειγμα προς μίμηση και με την συμπεριφορά και την επικοινωνία και παράλληλα χρησιμοποιώντας ανταμοιβές και τιμωρίες, προσπαθούν να εγκαταστήσουν την επιθυμητή από αυτούς ηθική τάξη[4]. Είναι σημαντικό οι ηθικοί ηγέτες να είναι ηθικοί άνθρωποι αλλιώς ενυπάρχει ο κίνδυνος να ιδωθούν από τους υφισταμένους τους ως υποκριτές. Επιπρόσθετα, δεν πρέπει να υπάρχει διαφοροποίηση των έργων από τα λόγια (say – do gap).
Οι υφιστάμενοι έχοντας απέναντί τους έναν ηθικό ηγέτη θα θελήσουν να προσφέρουν χωρίς άμεση ανταμοιβή, ιδιαίτερα αν θεωρούν, ότι, κάποτε στο παρελθόν ευεργετήθηκαν ή ένα θέμα που τους απασχολούσε διευθετήθηκε με δικαιοσύνη. Επίσης με την ηθική ηγεσία εξασφαλίζεται η ροή της πληροφορίας στον οργανισμό και αποφεύγεται η κρυψίνοια καθώς οι υπάλληλοι εμπιστεύονται τους προϊσταμένους τους.
Ο αυθεντικός ηγέτης
Ο αυθεντικός ηγέτης συγκεντρώνει τους ανθρώπους γύρω από ένα κοινό σκοπό και τους δίνει την δυνατότητα να αναδειχθούν και να ηγηθούν για να δημιουργήσουν αξία για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη. Για να το κάνει αυτό ο αυθεντικός ηγέτης, πρέπει να είναι σε θέση να δημιουργήσει ουσιαστικές και ειλικρινείς σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους. Για αυτό πρέπει να είναι πρώτα αυθεντικός με τον εαυτό του και δεν υπάρχει εύκολος δρόμος﮲ χρειάζεται ενδοσκόπηση και η αναζήτηση αυτών των στοιχείων στην προσωπική ιστορία της ζωής που θα του δώσουν δύναμη και έμπνευση. «Η άρνηση μπορεί να γίνει το μεγαλύτερο εμπόδιο που αντιμετωπίζουν οι ηγέτες στην προσπάθειά τους να γνωρίσουν τον εαυτό τους. Είναι όλα αυτά τα “εγώ” που πρέπει να χτυπηθούν, οι ανασφάλειες που πρέπει να καταλαγιάσουν, όλοι αυτοί οι φόβοι που πρέπει να κατευναστούν. Οι αυθεντικοί ηγέτες γνωρίζουν ότι πρέπει να έχουν την θέληση να ακούνε το feedback – ιδίως αυτό που δεν θέλουν να ακούνε[5]».
Οι αυθεντικοί ηγέτες έχουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: πρώτον, κυνηγούν έναν σκοπό με πάθος. Δεύτερον, αντιπροσωπεύουν στέρεες αρχές στις οποίες έχουν καταλήξει μετά από ενδοσκόπηση, εμπειρία, γνώσεις και γενικά την προσωπική τους ιστορία. Τρίτον, ηγούνται με την καρδιά τους έχοντας πάθος για το αντικείμενο τους, ενσυναίσθηση και συμπόνια για τους ανθρώπους που υπηρετούν καθώς και κουράγιο στο να παίρνουν δύσκολες αποφάσεις. Τέταρτον, εγκαθιστούν ανθρώπινες σχέσεις που διαρκούν με γνώμονα την εμπιστοσύνη και την δέσμευση με τους υποστηρικτές και τέλος επιδεικνύουν αυτοπειθαρχία θέτοντας υψηλά standards για τον εαυτό τους προσμένοντας και από τους άλλους να πράξουν το ίδιο[6]. Ο αυθεντικός ηγέτης παραμερίζει το δικό του συμφέρον για το κοινό καλό, ενώ ενδιαφέρεται ειλικρινώς για την ανάπτυξη των συνεργατών και υφισταμένων του.
Προς τον αποτελεσματικό ηγέτη
Από όλα αναφέρθηκαν, γίνεται αντιληπτό ότι κάθε είδους ηγεσία, εξυπηρετεί κάποιες μόνο ανάγκες, ενώ είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί σε συγκεκριμένες περιστάσεις. Ο αποτελεσματικός ηγέτης είναι αυτός που προκειμένου να επιτύχει τους σκοπούς που έχει θέσει ή του έχουν τεθεί θα καταφέρει να χρησιμοποιήσει τις αρμόζουσες δεξιότητες και ικανότητες σε κάθε περίσταση. Ο ηγέτης πρέπει να διαθέτει τρεις κατηγορίες δεξιοτήτων: τεχνικές, ανθρώπινες και εννοιολογικές[7]. Ως τεχνικές δεξιότητες εννοούνται πρακτικά το αντικείμενο και η επιστήμη/τέχνη στα οποία εξειδικεύεται: οι αρχές, οι ορισμοί, οι τεχνικές και οι μέθοδοι αυτών. Ως ανθρώπινες εννοούνται οι δεξιότητες του ανθρώπου που τον καθιστούν ικανό να συνεργάζεται και να δουλεύει με ομάδες καθώς και να ηγείται ανθρώπων και τέλος ως εννοιολογικές εννοούνται αυτές οι δεξιότητες που του δίνουν την ικανότητα να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα του οργανισμού στον οποίο ανήκει, του πώς συνεργάζονται τα τμήματα αυτού καθώς και την σχέση του με άλλους οργανισμούς, τον εξωτερικό κόσμο, το έθνος και την πολιτική. Στα χαμηλά επίπεδα ηγεσίας δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις πρώτες δύο κατηγορίες, στα μεσαία επίπεδα είναι αναγκαίες και οι τρεις, ενώ στα ανώτερα κλιμάκια πρέπει να είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη η τρίτη.
Με βάση όλα όσα αναφέρθηκαν είναι δυνατόν να καταλήξουμε σε κάποιες βασικές συμπεριφορές του αποτελεσματικού ηγέτη:
Α) Από την αρχή θέσπιση των στρατηγικών στόχων. Πριν την εκπόνηση του επιχειρησιακού σχεδίου της αποστολής τίθενται οι «στρατηγικοί στόχοι», με απλά λόγια, πού θέλουμε να πάει ο οργανισμός στον οποίο μετέχουμε. Είναι οι γενικοί στόχοι που στη συνέχεια θα εξειδικευτούν.
Β) Επικοινωνία του οράματος με απλό και κατανοητό τρόπο στους υφισταμένους.
Γ) Προσήλωση στο επόμενο «αποφασιστικό σημείο» (ΑπΣ). Όσο είναι χρήσιμο ο καθορισμός των στρατηγικών στόχων, αυτοί είναι μακρινοί. Ο ηγέτης πρέπει να καθορίζει τα ορόσημα που η κατάκτησή τους είναι αναγκαία για την ολοκλήρωση του μεγάλου στρατηγικού στόχου. Αυτά τα ορόσημα είναι τα αποφασιστικά σημεία της αποστολής. Με άλλα λόγια είναι σημαντικό οι υφιστάμενοι να προσηλώνονται στον στόχο που μπορούν να δουν.
Δ) Προσαρμογή των μέσων και προσπάθειας προς την αποστολή. Αυτό που μάς ενδιαφέρει είναι η ολοκλήρωση των τεθέντων στόχων, τίποτα λιγότερο τίποτα περισσότερο. Δεν πρέπει να γίνεται υπερκατανάλωση πόρων και προσπάθειας καθώς αυτά μπορεί να χρειαστούν σε επόμενη αποστολή.
Ε) Δράση εντός ορίων. Ενώ ο ηγέτης πρέπει να γνωρίζει τους στρατηγικούς στόχους του οργανισμού, είναι επίσης σημαντικό να μην παρεκκλίνει από το δικό του επίπεδο (Αποκεντρωμένη Διοίκηση).
ΣΤ) «Ο καλός ηγέτης είναι καλός ακόλουθος…» Σπάνια ευρισκόμαστε στο να διοικούμε έναν ολόκληρο οργανισμό ή μια χώρα. Το πιο σύνηθες είναι να διοικούμε υφιστάμενα κλιμάκια και να δεχόμαστε εντολές από ανώτερα. Η απείθεια προς τους ανωτέρους ουσιαστικά ακυρώνει εμάς ως διοικητές καθώς δίνουμε «το κακό παράδειγμα» στην δική μας ομάδα.
Ζ) Ο καλός ηγέτης δεν είναι “yes man”. Αυτή η πρόταση δεν ακυρώνει την προηγούμενη, αντιθέτως την συμπληρώνει και την ολοκληρώνει. Αν ο ηγέτης αντιληφθεί ότι τα ανώτερα κλιμάκια με μία απόφασή τους ζημιώνουν τον οργανισμό ή αδικούν αδικαιολόγητα την ομάδα ή τμήμα που διοικεί, έχει χρέος να «μπει μπροστά» και τεκμηριωμένα να προβάλει τις απόψεις του.
Η) Ο καλός ηγέτης ακούει τις ανάγκες των υφισταμένων του. Υπάρχει ζωή και έξω από τον οργανισμό και για αυτό ο ηγέτης πρέπει να έχει την διάθεση να ακούσει όχι μόνο τα επαγγελματικά αλλά και τα προσωπικά προβλήματα των υφισταμένων του και αν μπορεί να κάτι για να διευκολύνει τον υφιστάμενο στον επαγγελματικό τομέα, να το πράξει.
Θ) Να αναλαμβάνει προσωπικά την ευθύνη του λάθους που διεπράχθη από την ομάδα του. Ο υφιστάμενος που νιώθει προστασία, θα δουλέψει με ζήλο και με την δουλειά και τις συμβουλές του θα προστατεύσει τον ηγέτη με την σειρά του.
Ι) «Ουδέν μορφώνει όσο το παράδειγμα…». Ο ηγέτης πρέπει ο ίδιος να είναι πρότυπο για τους υφισταμένους του. Να σέβεται τον οργανισμό που υπηρετεί, να τηρεί ο ίδιος της διαδικασίες, να είναι ηθικός και δίκαιος απέναντι στους υφισταμένους του, να μην αναιρεί αυτά που έχει πει με τις πράξεις του, να είναι ειλικρινής και να ενδιαφέρεται για την εξέλιξη του οργανισμού και των συνεργατών – υφισταμένων του.
Κ) Η τιμωρία είναι η τελευταία λύση. Ο ηγέτης δεν πρέπει να προσβάλει δημοσίως τον υφιστάμενο του. Προτιμητέα η προσωπική συνέντευξη για να διευκρινιστούν τα αίτια της ανάρμοστης συμπεριφοράς ή της πτώσης στην απόδοση και στην συνέχεια να εκφραστεί η πίστη του ηγέτη προς τις ικανότητες του υφισταμένου.
Επίλογος
Εν κατακλείδι, ο καλός ηγέτης πρέπει να συνδυάσει όλα τα είδη ηγεσίας για να καταστεί αποτελεσματικός, ήτοι το να καταφέρει να φέρει εις πέρας την αποστολή του στα πλαίσια της στρατηγικής του οργανισμού τον οποίο υπηρετεί. Είναι βέβαιο ότι κάποιοι άνθρωποι γεννιούνται χαρισματικοί στο να μαγνητίζουν τον κόσμο με τον λόγο και την παρουσία τους, ωστόσο υπάρχει ένα μεγάλο περιθώριο βελτίωσης δεξιοτήτων που μπορούν να βοηθήσουν τον κάθε άνθρωπο να καταστεί ηγέτης στον τομέα του. Είναι θεμιτό το κείμενο να κλείσει με το γνωστό ρητό του Αγάθωνα:
«Τον άρχοντα τριών δει μεμνήσθαι: Πρώτον ότι ανθρώπων άρχει. Δεύτερον ότι κατά νόμους άρχει. Τρίτον ότι ουκ αεί άρχει[8]».
[1] Max Weber, Theory of Social and Economic Organization, New York, 1947, σ. 358.
[2] Στο ίδιο.
[3] Max Weber: Essays in Sociology, μτφρ: H. H. Gerth and C. Mills, New York, 1946, σ. 248.
[4] L.K. Treviño, M. Brown, L.P.Hartman, “A qualitative investigation of perceived executive ethical leadership: Perceptions from inside and outside the executive suite” Human Relations, 56(1) 2003: 5–37.
[5] Bill George, Herminia Ibarra, Authentic Leadership (HBR Emotional Intelligence Series), Harvard Business School Publishing Corporation, 2018.
[6] Fil J. Arenas, Daniel Connelly, Michael D. Williams, “Authentic Transformational Leadership” στο Developing Your Full Range of Leadership: Leveraging a Transformational Approach, Air University Press, 2017, σ. 53.
[7] R.L. Katz, “Skills of an effective administrator”Harvard Business Review, 33(1)1955: 33–42.
[8]« Όποιος βρίσκεται στην εξουσία πρέπει να θυμάται τρία πράγματα. Ότι κυβερνάει ανθρώπους, ότι πρέπει να εξουσιάζει σύμφωνα με τους νόμους κι ότι δεν θα κυβερνάει για πάντα».
