Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης (Βαθύ Σάμου, 1860 – 24 Ιουνίου 1949) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους κεντρώους πολιτικούς του κόμματος των Φιλελευθέρων. Με το όνομά του έχει συνδεθεί η ένωση της Σάμου με την μητέρα Ελλάδα, το σύμφωνο “Σοφούλη – Σκλάβαινα” τον Φεβρουάριο του 1936 καθώς και η ταραγμένη περίοδος 1945 – 1949 κατά την οποία ανέλαβε την πρωθυπουργία τέσσερεις φορές.
Η ένωση της Σάμου με την μητέρα Ελλάδα
Στις 2 Μαρτίου 1913 πραγματοποιήθηκε η Ένωση της νήσου Σάμου με την Ελλάδα. Τμήμα του Ελληνικού Στόλου αποβίβασε αγήματα στο νησί και κήρυξε την ένωσή του με την Ελλάδα. Η Σάμος είχε αποκτήσει καθεστώς αυτονομίας από το 1835 με φιρμάνι του Σουλτάνου.
Σημαντική δράση στην πορεία ένωσης του νησιού με το ελεύθερο ελληνικό κράτος είχε ο αρχαιολόγος και πολιτικός Θεμιστοκλής Σοφούλης (1860 – 1949). Το 1908 προκάλεσε ξεσηκωμό των κατοίκων της Σάμου εναντίον των Οθωμανών, ο οποίος κατεστάλη. Αυτό είχε ως συνέπεια την εξορία του από το νησί. Επανήλθε όμως με την αλλαγή του ηγεμόνα (διοικητή) της Σάμου στα πλαίσια χορήγησης αμνηστίας στους συμμετέχοντες του προαναφερθέντος κινήματος. Ο Σοφούλης που είχε επιστρέψει στις 6 Σεπτεμβρίου του 1912, με προκήρυξή του ζήτησε από τους συμπατριώτες του να ξεσηκωθούν κατά των Οθωμανών. Στις σκληρές μάχες που ακολούθησαν, οι επαναστάτες είχαν σημαντικές επιτυχίες και ανάγκασαν τον Οθωμανικό Στρατό να εγκαταλείψει το νησί στις 23 Σεπτεμβρίου 1912. Μετά από λίγες ημέρες συγκλήθηκε η συνέλευση των Σαμίων, η οποία εξέλεξε τον Σοφούλη πρόεδρό της.
Μετά την κήρυξη του Α’ Βαλκανικού Πολέμου (5 Οκτωβρίου 1912), η Εθνοσυνέλευση των Σαμίων με ψήφισμά της κήρυξε την ένωση του νησιού με τη μητέρα Ελλάδα (11 Νοεμβρίου 1912). Ο Σοφούλης ανέλαβε πρόεδρος της προσωρινής κυβέρνησης της Σάμου και παρέμεινε στο νησί έως τον Απρίλιο του 1914, οπότε διορίστηκε γενικός διοικητής Μακεδονίας από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Το σύμφωνο Σοφούλη – Σκλάβαινα
Τον Φεβρουάριο του 1936 υπεγράφη συμφωνία μεταξύ του Σοφούλη, αρχηγού του κόμματος των Φιλελευθέρων και του Στέλιου Σκλάβαινα, αρχηγού της κοινοβουλευτικής ομάδας του Παλλαϊκού Μετώπου (πολιτικός οργανισμός που είχε συγκροτήσει το ΚΚΕ). Το 1936, η Χώρα είχε βυθιστεί σε μία ατελείωτη κυβερνητική κρίση με συνέπεια τα δύο μεγάλα κόμματα (Φιλελευθέρων και Λαϊκό) στις έδρες στη Βουλή περίπου να ισοψηφούν. Με αυτό το δεδομένο οι 15 βουλευτές του Παλλαϊκού Μετώπου αναδείχθηκαν σε ρυθμιστές της πολιτικής κατάστασης.
Με βάση αυτό το σύμφωνο, το Παλλαϊκό Μέτωπο θα στήριζε τους Φιλελευθέρους για την ανάδειξη του υποψηφίου τους στο αξίωμα του Προέδρου της Βουλής και παράλληλα θα έδιναν ψήφο ανοχής στη νέα κυβέρνηση. Από την πλευρά τους οι Φιλελεύθεροι ανελάμβαναν την υποχρέωση να λάβουν μέτρα για την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των αγροτών και των εργατών και κυρίως “την κατάργησιν του Νόμου 4229 (περί ιδιωνύμου αδικήματος) και πασών των τροποποιήσεων αυτού, ως και των επιτροπών ασφαλείας. Την παροχήν αμνηστίας εις πάντας τους πολιτικούς καταδίκους, εξορίστους, καταδικασμένους κλπ”.
Οι Φιλελεύθεροι δεν τήρησαν την συμφωνία και το ΚΚΕ την αποκάλυψε. Κυβέρνηση Φιλελευθέρων τελικά δεν σχηματίστηκε και η Χώρα οδηγήθηκε σε μία ακόμη κυβερνητική κρίση που έληξε με την ανάθεση από τον βασιλιά Γεώργιο Β’ εντολής σχηματισμού κυβερνησης στον Ιωάννη Μεταξά. Η κυβέρνηση έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από την Βουλήμε 241 ψήφους υπέρ, 4 αποχές και 16 κατά.
Το συλλαλητήριο στην Λεωφόρο Αλεξάνδρας
Την Κυριακή 13 Ιανουαρίου 1946 πραγματοποιήθηκε συγκέντρωση στο γήπεδο του Παναθηναϊκού στην Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής, συμμετείχαν 200.000 Αθηναίοι πολίτες που «επεκύρωσαν το συμβόλαιον ιεράς ενώσεως που υπέγραψαν τα δύο μεγάλα κόμματα, των Λαϊκών και των Φιλελευθέρων».
Αυτό το συλλαλητήριο έδωσε τρόπον τινά την λαϊκή συγκατάθεση για την συμφωνία συνεργασίας των Λαϊκών και Φιλελευθέρων που θα οδηγούσε στις εκλογές της 31 Μαρτίου 1946 στις οποίες και λόγω της αποχής του ΚΚΕ, θα επικρατήσει ολοκληρωτικά το Λαϊκό Κόμμα με Πρόεδρο τον Κωνσταντίνο Τσαλδάρη. Στην συνέχεια, τον Σεπτέμβριο, πραγματοποιήθηκε δημοψήφισμα που οδήγησε στην επιστροφή του Βασιλιά Γεώργιου Β’.
Στις 18 Ιουνίου 1946 τίθεται σε ισχύ το γνωστό Γ’ Ψήφισμα: «Περί εκτάκτων μέτρων αφορώντων την Δημοσίαν τάξιν και ασφάλειαν». Το Γ’ Ψήφισμα όριζε μεταξύ άλλων πως: «Όστις θέλων αποσπάση εν μέρος εκ του όλου της Επικρατείας ή να ευκολύνη τα προς τούτο το τέλος τείνοντα σχέδια, συνώμοσεν ή διήγειρε στάσιν ή συνεννοήθη με ξένους ή κατήρτισεν ενόπλους ομάδας ή έλαβεν μετοχήν εις τοιαύτας προδοτικάς ενώσεις τιμωρείται με θάνατον». Το παραπάνω ψήφισμα ερχόταν σε απάντηση στην προσπάθεια του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας στο να καταλάβει μια μεγάλη πόλη ούτως ώστε να δημιουργηθεί ένα διεθνώς αναγνωρίσιμο κρατικό μόρφωμα.
Η κυβέρνηση όμως αυτή χαρακτηρίστηκε από ευνοιοκρατία, διαφθορά, διασπάθιση δημοσίου χρήματος και δίωξη αντιφρονούντων προκαλώντας τόσο την σοβιετική όσο και την αμερικανική αντίδραση. Μετά και από σχετικές πιέσεις του αμερικανικού παράγοντα στις 27 Ιανουαρίου 1947 παραιτήθηκε η κυβέρνηση Τσαλδάρη και ορκίστηκε κυβέρνηση με τη συμμετοχή όλων των πολιτικών κομμάτων της τότε Βουλής. Πρωθυπουργός ορκίστηκε ο τραπεζίτης Δημήτριος Μάξιμος, με Αντιπροέδρους τους Κ. Τσαλδάρη και Σ. Βενιζέλο. Ο Γ. Παπανδρέου ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών, ο Στ. Γονατάς το Δημοσίων Εργων, ο Π. Κανελλόπουλος το Ναυτικών και ο Ν. Ζέρβας το Δημοσίας Τάξεως.
Στις 15 Φεβρουαρίου 1947 ο Υπουργός Εξωτερικών της Μ. Βρετανίας, Μπέβιν, ανακοίνωσε την αποχώρηση των βρετανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα και στις 12 Μαρτίου, ο Αμερικανός Πρόεδρος Χάρυ Τρούμαν ανήγγειλε το “Δόγμα Τρούμαν”. Το Δόγμα συνοδεύτηκε από το “Σχέδιο Μάρσαλ”,το οποίο εξαγγέλθηκε στα τέλη του 1947 και με το οποίο εντάθηκε ο εξοπλισμός του Ελληνικού Στρατού προκειμένου να κάμψει την αντίσταση του “Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας”.
Ο μεταπολεμικός κόσμος
Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δημιουργούνται δύο κόσμοι αντίπαλοι. Ο πρώτος ήταν ο δυτικός συνασπισμός υπό την ηγεσία των ΗΠΑ και ο άλλος των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού με ηγέτιδα δύναμη της ΕΣΣΔ. Οι Αμερικάνοι έθεσαν ως κύριο στόχο τους την ανάσχεση (containment) της “κομμουνιστικής πλημμυρίδας”.
Σε αυτό το πλαίσιο οι Αμερικάνοι “ξαναβαζουν” την (Δυτική) Γερμανία στο παιχνίδι. Το 1947 οι αμερικανικές και βρετανικές ζώνες κατοχής στη Γερμανία, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, συγχωνεύονται σε μία ενιαία διοικητική ενότητα, η οποία αργότερα (με τη γαλλική ζώνη) έγινε μέρος της Δυτικής Γερμανίας.
Η ύπαρξη του ατομικού όπλου στα χέρια των Αμερικανών οδήγησε στο να είναι απλά θέμα χρόνου να το αποκτήσουν και οι Σοβιετικοί. Σταδιακά εγκαταστάθηκε στον πλανήτη η ισορροπία του τρόμου. Στην αμερικανική πολιτική επικράτησε το στρατηγικό δόγμα του M.A.D. (Mutual assured destruction ή mutually assured destruction), το οποίο σε απλά λόγια σήμαινε ότι οι Η.Π.Α. θα έπρεπε να διαθέτουν τόσα πυρηνικά ώστε να μπορούν να πλήξουν ανταποδοτικά και ολοκληρωτικά την Σοβιετική Ένωση σε περίπτωση πυρηνικής επιθεσης της τελευταίας. Ήταν ένα ακραίο σύστημα αποτροπής.
Σημαντικό ρόλο είχε το ατομικό όπλο και στις Ένοπλες Δυνάμεις των Η.Π.Α. και του N.A.T.O. καθώς άρχισε να εφαρμόζεται η πολιτικη του New Look. Αυτή καθιερώθηκε από τον Πρόεδρο των Η.Π.Α. Dwight D. Eisenhower και επετασσε την αντικατάσταση των μεγάλων και ασυμφορων στρατιωτικών συμβατικών δυνάμεων με μικρές και ευέλικτες, οι οποίες όμως θα είχαν και την υποστήριξη των ατομικών όπλων.
Το παραπάνω είχε άμεσες συνέπειες για την Ελλάδα καθώς η αμερικανική στρατιωτική βοήθεια (οπλισμός, εκπαίδευση αλλά και ρευστό χρήμα) προς την Χώρα μας μειώθηκε δραματικά. Από την άλλη ξεκίνησε στην Ελλάδα η συζήτηση για εγκατάσταση πυρηνικών πυραύλων μέσου βεληνεκούς. Με αυτή την αφορμή ο Σοβιετικός ηγέτης Νικίτα Χρουστσόφ, τον Αύγουστο του 1961 απειλησε ανοικτα την Ελλάδα με στρατιωτική επέμβαση λέγοντας χαρακτηριστικά πως “θα κάνει την Ακρόπολη ερείπια”.
Το 1948 δημιουργήθηκε ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας με σκοπό να διαχειριστεί το σχέδιο Μάρσαλ (Marshall) για την ανοικοδόμηση της Ευρώπης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το σχέδιο Μάρσαλ για την οικονομική ανοικοδόμηση της Ευρώπης ήταν ουσιαστικά εργαλείο του δόγματος Τρούμαν περί “κομμουνιστικού κινδύνου”. Αργότερα η ιδιότητα μέλους του επεκτάθηκε και σε μη ευρωπαϊκά κράτη, και το 1960 μετασχηματίστηκε στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης. Οι Σοβιετικοί στην αμερικάνικη προσπάθεια περικύκλωσης (το 1949 ιδρύθηκε το ΝΑΤΟ και το 1954 το SEATO στην Ν. Α. Ασία) απάντησαν: αρχικά με την δορυφοροποιηση των σοσιαλιστικών χωρών της Ανατολικής Ευρώπης. Διορίστηκαν ακραιφνεις κομμουνιστές σε νευραλγικα υπουργεία (Άμυνας, Εσωτερικών), ενώ εξοντώθηκαν οι μη κομμουνιστές. Παράλληλα ίδρυσαν το Κέντρο Πληροφοριών των Κομμουνιστικών Κομμάτων (ΚΟΜΙΝΦΟΡΜ) το Σεπτέμβριο του 1947 με έδρα αρχικά το Βελιγράδι, που σκοπό είχε την ενίσχυση της σοβιετικής εποπτείας στα ευρωπαϊκά κομμουνιστικά κόμματα. Το 1955 ιδρύθηκε “Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας”. Το λεγόμενο “δόγμα Ζντάνωφ” έδειχνε γλαφυρά την κατάσταση. Υπήρχαν πλέον στον πλανήτη δύο κόσμοι χωρίς καμία ελπίδα συνεννόησης ή συνεργασίας.
Οι ΗΠΑ όμως ήταν σαφείς. Η Δυτική Ευρώπη έπρεπε να συνεργαστεί και να ενωθεί για να αποτελέσει φράγμα στην σοβιετική απειλή. Το 1950 έγινε προσπάθεια για την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας (ΕΑΚ). Το σχέδιο δημιουργίας της ή αλλιώς “σχέδιο Πλεβέν” από τον René Pleven, τον Γάλλο Πρόεδρο της Εθνοσυνέλευσης που το κατηρτισε ως απάντηση στο Αμερικανικό κάλεσμα για τον επανεξοπλισμό της Δυτικής Γερμανίας, επεδίωκε να δημιουργήσει μία πανευρωπαϊκη αμυντική δύναμη, ως εναλλακτικό σχέδιο στην πρόταση προσχώρησης της Γερμανίας στο ΝΑΤΟ. Η ΕΑΚ θα περιελάμβανε τη Δυτική Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία και το Λουξεμβούργο. Μία συνθήκη υπογράφτηκε στις 27 Μαΐου 1952, αλλά το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Σημαντικοί λόγοι μη υλοποίησης ήταν η αντίδραση της αντιπολίτευσης του Ντε Γκωλ αλλά και η άρνηση της Μ. Βρετανίας να συμμετάσχει στο εγχείρημα.
Το 1954 ιδρύθηκε υπό την αιγίδα των ΗΠΑ η Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση (ΔΕΕ) από τις Συμφωνίες των Παρισίων με την προσθήκη της Ιταλίας και της Δυτικής Γερμανίας. Ήταν μια αμυντική ένωση. Πρώτα από όλα ήταν η παροχή αλληλοβοήθειας ο ένας στον άλλο εναντίον οποιασδήποτε εχθρικής πράξης. Ως στόχος τέθηκε και η ενοποίηση της Ευρώπης για την οικονομική ανάπτυξη. Στις 9 Μαΐου 1950 ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Ρομπέρ Σουμάν (Robert Schuman) είχε υποβάλει μια πρόταση για κοινή διαχείριση από τη Γαλλία και τη Δυτική Γερμανία των βιομηχανιών του άνθρακα και του χάλυβα. Αυτή η “Διακήρυξη Σουμάν”η “σχέδιο Σουμάν” , όπως ονομάστηκε, οδήγησε στο σχηματισμό της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) από τη Δυτική Γερμανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ιταλία, το Λουξεμβούργο και τις Κάτω Χώρες. Από τους εμπνευστές πρέπει να αναφερθεί ιδιαίτερα ο Ζαν Μονέ (Jean Monnet), Γάλλος οικονομολόγος και διπλωμάτης. Θεωρείται ο αρχιτέκτονας της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Το 1945 είχε καταρτίσει το “σχέδιο Monnet”, στο οποίο πρότεινε να αποκτηθεί από τους Γάλλους ο έλεγχος των περιοχών που παρήγαγαν άνθρακα στη Γερμανία και να μεταφέρουν την παραγωγή εκτός της Γερμανίας, προς τη Γαλλία. Έτσι η Γερμανική οικονομία θα αποδυναμώνονταν καθώς θα τροφοδοτούσε την ανάπτυξη της Γαλλικής. Το πλάνο αυτό έγινε δεκτό από τον Σαρλ ντε Γκωλ στις αρχές του 1946.
Όταν άρχισαν να εντείνονται οι σχέσεις μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας σχετικά με το θέμα της βιομηχανικής παραγωγής άνθρακα και χάλυβα, ο Μονέ και οι συνεργάτες του συνέλαβαν την ιδέα μιας Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Και το “σχέδιο Σουμάν” ήταν δημιούργημα του Μονέ με την συγκατάθεση του Γερμανού καγκελάριου της Δυτικής Γερμανίας Κόνραντ Αντενάουερ. Την 1η Ιανουαρίου 1958 με τις Συνθήκες της Ρώμης (υπογραφή 25 Μαρτίου 1957) δημιουργήθηκαν δύο νέες Κοινότητες: η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), που καθιέρωσε για πρώτη φορά πλήρη τελωνειακή ένωση, και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας (ΕΥΡΑΤΟΜ) για συνεργασία σε θέματα χρήσης πυρηνικής ενέργειας. Με μία ιδιαίτερη Σύμβαση, που υπογράφηκε και τέθηκε σε ισχύ μαζί με τις άλλες δύο Συνθήκες, οι τρεις Κοινότητες αποκτούσαν για πρώτη φορά τρία κοινά όργανα: τη Συνέλευση (μετέπειτα Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο), το Δικαστήριο και την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή.
Η Μ. Βρετανία απάντησε το 1960 με την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ, Αγγλ: European Free Trade Association – EFTA). Οι ιδρυτριες χώρες ήταν οι Αυστρία, Δανία, Ελβετία, Ηνωμένο Βασίλειο, Νορβηγία, Πορτογαλία και Σουηδία. Αργότερα έγιναν μέλη η Φινλανδία (συνδεδεμένο μέλος το 1961 και πλήρες το 1986), η Ισλανδία (1970) και το Λίχτενσταϊν (1991). Οι χώρες που έγιναν μέλη της ΕΟΚ και αργότερα της ΕΕ σταδιακά αποχώρησαν (η Δανία και το Ηνωμένο Βασίλειο το 1972, η Πορτογαλία το 1985, η Αυστρία, Σουηδία και Φινλανδία το 1995).
